महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळ

 

🏛️ महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळ – एक ऐतिहासिक संक्षिप्त नोंद

✍️ प्रारंभ व प्रेरणा

महाराष्ट्रात सहकारी चळवळीची सुरुवात १९०४ च्या सहकारी कायद्यानंतर झाली. पण खरी गती १९६० नंतर एकभाषिक महाराष्ट्र राज्य स्थापन झाल्यावर मिळाली. ही चळवळ ग्रामीण विकास, शेती, साखर उद्योग, पतसंस्था, शिक्षण आणि आरोग्य क्षेत्रात खोलवर रुजली.

👤 धनंजयराव गाडगीळ यांचे योगदान

• सहकारी अर्थविचाराचे शिल्पकार: गाडगीळ यांनी सहकारी पतसंस्थांच्या आर्थिक धोरणांचा पाया घातला.

• गाडगीळ सूत्र: शेती वित्तपुरवठ्याचे नियोजन करताना त्यांनी लहान शेतकऱ्यांच्या गरजा लक्षात घेऊन ‘गाडगीळ सूत्र’ मांडले.

• सहकारी बँकिंगचा विस्तार: त्यांनी सहकारी बँकांना प्रक्रिया उद्योगांना मदत करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले, विशेषतः साखर कारखान्यांना.

👤 विठ्ठलराव विखे पाटील यांचे योगदान

• पहिला सहकारी साखर कारखाना: अहमदनगर जिल्ह्यातील लोनीत १९५० मध्ये विखे पाटील यांनी भारतातील पहिला सहकारी साखर कारखाना सुरू केला.

• शेतकऱ्यांचे संघटन: त्यांनी शेतकऱ्यांना एकत्र करून उत्पादन, प्रक्रिया आणि विक्री यांचे एकत्रित व्यवस्थापन घडवून आणले.

• शिक्षण आणि आरोग्य: सहकारी तत्त्वावर शिक्षण संस्था आणि ग्रामीण आरोग्य सेवा उभारण्यातही त्यांचे मोठे योगदान आहे.

📌 प्रमुख घटना

• १९५०: लोनित पहिला सहकारी साखर कारखाना सुरू

• १९६०: महाराष्ट्र राज्याची स्थापना; सहकारी चळवळीला गती

• १९८0–90: सहकारी बँक, पतसंस्था, डेअरी, गृहनिर्माण संस्था यांचा विस्तार

• २००० नंतर: संगणकीकरण, डिजिटल व्यवहार, महिला सहकारी संस्था यांचा उदय

🌾 सहकारी चळवळीचा प्रभाव

• ग्रामीण भागात आर्थिक सक्षमीकरण

• शेतकऱ्यांना बाजारपेठेपर्यंत थेट प्रवेश

• सामूहिक निर्णयप्रक्रिया आणि लोकशाही मूल्यांची रुजवण

• महाराष्ट्रात सुमारे २ लाखांहून अधिक सहकारी संस्था कार्यरत

🏛️ श्री. वसंतराव पाटील यांचे सहकारी चळवळीत योगदान

✍️ परिचय

श्री. वसंतराव बंडूजी पाटील (१३ नोव्हेंबर १९१७ – १ मार्च १९८९) हे महाराष्ट्राचे पाचवे मुख्यमंत्री होते. सांगली जिल्ह्यातील पद्माळे गावात जन्मलेले दादा हे स्वातंत्र्यसैनिक, विधायक नेता आणि सहकार क्षेत्रातील महर्षी म्हणून ओळखले जातात.

🌾 सहकारी क्षेत्रातील क्रांतिकारी योगदान

• १९५६: सांगली येथे स्वतःच्या पुढाकाराने शेतकरी सहकारी साखर कारखान्याची स्थापना केली.

• शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण: ऊस लागवडीसाठी त्यांनी स्वतः शेतात जाऊन शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केले.

• दुग्धविकास, कुक्कुटपालन, सूत गिरण्या, तेल गिरण्या: विविध ग्रामीण उद्योग सहकारी तत्त्वावर सुरू केले.

• सहकारी बँका आणि संघटनांचे नेतृत्व: महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँक, राष्ट्रीय मिल मजदूर संघ, साखर निर्यात मंडळ यांचे अध्यक्षपद भूषवले.

• पाणी आडवा, पाणी जिरवा: मुख्यमंत्रीपदावर असताना ही संकल्पना राज्यभर रुजवली.

• शैक्षणिक क्रांती: विनाअनुदान तत्त्वावर वैद्यकीय व अभियांत्रिकी महाविद्यालये सुरू करण्याचा निर्णय घेतला.

• पद्मभूषण पुरस्कार: १९६७ मध्ये सहकारी क्षेत्रातील कार्यासाठी सन्मानित.

📚 ऐतिहासिक महत्त्व

वसंतराव पाटील यांनी सहकाराच्या माध्यमातून ग्रामीण महाराष्ट्रात आर्थिक, सामाजिक आणि औद्योगिक परिवर्तन घडवले. त्यांच्या कार्यामुळे सहकारी चळवळीला एक नवे दिशा आणि बळ मिळाले.