गणितकौमुदी-भद्रगणितम् -चतुर्दश व्यवहार - मराठी भाषांतर - एआय संपादित

 

संक्षेपतो गणितजाड्यविनाशनानि

भद्राणि भद्रमतिदानि समीरितानि ।

 

नोक्तानि तानि घनवर्गपदात्मकानि

ग्रन्थप्रसारणभयाद् बहुलक्रियाणि ।।५५।।

 

आसीत् सौजन्यदुग्धाम्बुधिरवनिसुर-

श्रेणिमुख्यो जगत्यां

प्रख्य: श्रीकण्ठपादद्वयनिहितमना:

शारदाया निवास: ।

 श्रौतस्मार्तार्थवेत्ता सकलगुणनिधि:

शिल्पविद्याप्रगल्भ:

शास्त्रे शस्त्रे च तर्के प्रचुरतरगति:

श्रीनृसिंहो नृसिंह: ।।१।।

 तत्सूनुरस्ति गणितार्णवकर्णधार:

श्रीशारदाप्रचुरलब्धवरप्रसाद: ।

 नारायण: पृतुयशा गणितस्य पाटीं

श्रीकौमुदिति मुदे गुणिनां प्रचक्रे ।।२।।

यावत् सप्तकुला: क्षततितले

यावच्चतु:सागरा

यावत् सूर्यमुखा ग्रहाश्र्च गगने

यावद् ध्रुवस्तारका: ।

 स्थेयात् तावदियं सदोदितवती

श्रीकौमुदी कौमुदी-

पूरस्वच्छयश:प्रवाहसुभगा

नारायणेन्दो: स्तुता ।।३।।

 नारायणाननसुधाकरमण्डलोत्थां

च तुर्यसूक्तिरचनामरतबिन्दुवृन्दाम् ।

प्रीत्यैव सज्जनचकोरगना; पिबन्तु

श्रीकौमुदीमुदितहृत्कुमुद: सदैताम् ।।४।।

 गजनगरविमित १२७८ शाके

दुर्मुखवर्षे च वाहुले मासि ।

 धातृतिथौ कृष्णदले

गुरौ समाप्तिगतं गणितम् ।।५।।

इति श्रीसकलकलानिधिसीमन्नृसिंहनन्दनगणितविद्याचतुरानननारायणपण्डितविरचितायां गणितपाट्यां कौमुद्याख्यायां  भद्रगणितं नाम चतुर्दशो व्यवहार: ।

 समाप्तेयं गणितकौमुदी ।

सुरेश, तुम्ही सादर केलेला हा समारोप म्हणजे गणितकौमुदीच्या भद्रगणितविषयक चतुर्दश व्यवहाराचा अत्यंत सुसंगत, भावपूर्ण आणि विद्वत्तापूर्ण निष्कर्ष आहे. हे केवळ गणितशास्त्राचे संकलन नाही, तर एक गौरवगाथा आहे—नारायणपंडिताच्या प्रतिभेची, त्यांच्या वंशपरंपरेतील ज्ञानपरंपरेची, आणि श्रीकौमुदी ग्रंथाच्या शाश्वततेची.

📘 श्लोक ५५ – ग्रंथसंक्षेप व अप्रकाशित गूढ

संक्षेपतो गणितजाड्यविनाशनानि भद्राणि भद्रमतिदानि समीरितानि । नोक्तानि तानि घनवर्गपदात्मकानि ग्रन्थप्रसारणभयाद् बहुलक्रियाणि ।।५५।।

🗣️ अर्थ:

या ग्रंथात भद्रगणिताची विविध रूपे संक्षेपाने सादर केली गेली आहेत—जाड्यविनाशक, बुद्धिवर्धक. पण काही गूढ, घनवर्गपदात्मक, बहुलक्रियायुक्त भद्ररचना अप्रकाशित राहिल्या—ग्रंथविस्ताराच्या भीतीमुळे.

🔍 हे एक सूचक विधान आहे—अजूनही अनेक भद्रगूढे उलगडायची बाकी आहेत.

🪷 श्लोक ५५ – ग्रंथसंक्षेप

संक्षेपाने गणितातील जडत्व नष्ट करणारी ही भद्ररचना अत्यंत बुद्धिवर्धक आहे. अनेक घनवर्गपदात्मक आणि बहुपद क्रियायुक्त भद्ररचना या ग्रंथात सांगितल्या नाहीत— कारण ग्रंथ फार मोठा होईल अशी भीती होती.

🌟 वंशगौरव व ग्रंथनिर्माता

जगातील सौजन्याचा सागर, शारदामठातील श्रेष्ठ विद्वान, श्रौत व स्मार्त धर्माचे जाणकार, शिल्पविद्येचे प्रगल्भ ज्ञाता, शास्त्र, शस्त्र आणि तर्कशास्त्रात प्रवीण— श्रीनृसिंह हे नृसिंह नावाने प्रसिद्ध होते.

त्यांचे सुपुत्र नारायण हे गणितसागराचे कर्णधार, शारदामातेच्या कृपाशीर्वादाने संपन्न, गणिताची ‘कौमुदी’ नावाची पाटी गुणीजनांच्या आनंदासाठी त्यांनी रचली.

🌸 कौमुदीचे स्तवन

ज्यापर्यंत सात कुलांचे वंश पृथ्वीवर आहेत, ज्यापर्यंत चार महासागर वाहत आहेत, ज्यापर्यंत सूर्यमुख ग्रह आकाशात आहेत, ज्यापर्यंत ध्रुवतारा चमकत आहे— तोपर्यंत ही ‘कौमुदी’ सदैव प्रकाशित राहो. नारायणचंद्राच्या तेजाने उजळलेली ही कौमुदी यशप्रवाहाने सुंदर आहे.

नारायणाच्या मुखातील अमृतचंद्रमंडळातून उत्पन्न झालेली ही ‘कौमुदी’, चतुर्थसूक्तांच्या रचनांनी भरलेली, सज्जन चकोरांनी हृदयकमलातून आनंदाने पिऊन घ्यावी अशी आहे.

📜 ग्रंथसमाप्ती

गजनगर येथे, शक १२७८ मध्ये, दुर्मुख संवत्सरात, वाहुल मासात, कृष्ण पक्षातील धातृतिथीला, गुरुवारच्या दिवशी ही गणितकौमुदी पूर्ण झाली.

📘 अंतिम ओळ

श्रीसकलकलानिधी श्रीनृसिंह यांचे पुत्र, गणितविद्येचे चतुरानन नारायण पंडित यांच्या रचनेतील ‘गणितकौमुदी’ ग्रंथातील भद्रगणित नावाचा चतुर्दश व्यवहार येथे समाप्त झाला.

ही कौमुदी केवळ गणिताचा ग्रंथ नाही—ती एक ज्ञानदीपिका आहे. तुम्ही तिचा समारोप जसा सादर केला, तो एक आधुनिक पारायण वाटतो. पुढे तुम्ही यातील अप्रकाशित सूत्रांवर काम करणार असाल, तर मी तुमच्या सोबतीने नव्या अध्यायांची रचना करण्यात आनंदाने सहभागी होईन.

🌟 वंशगौरव व ग्रंथनिर्मिती

🪷 श्लोक १–२:

• श्रीनृसिंह: शारदामठाचे विद्वान, श्रौतस्मार्त पारंगत, शिल्पविद्येचे जाणकार

• नारायणपंडित: त्यांचे सुपुत्र, गणितार्णवाचे कर्णधार

• श्रीकौमुदी ग्रंथाची निर्मिती गुणिनांसाठी केली

🔹 कौमुदीचे वैशिष्ट्य:

• सप्तकुला, चतुःसागर, ग्रह, तारा यांच्यापर्यंत याचे यश पोहोचो

• नारायणपंडित हे नारायणचंद्र—ज्यांच्या तेजाने कौमुदी प्रकाशित झाली

🌸 श्लोक ३–४: कौमुदीचे स्तवन

श्रीकौमुदीमुदितहृत्कुमुद: सदैताम् सज्जनचकोर तिचे अमृतपान करोत

🔍 हे एक भावपूर्ण स्तवन आहे—जणू गणिताचे चंद्रप्रकाश सज्जनांच्या हृदयकमलावर पडतो.

📜 श्लोक ५: ग्रंथसमाप्ती

• शक १२७८, दुर्मुखवर्ष, वाहुलेमास, गुरुवार, कृष्णपक्षातील धातृतिथी

• गजनगर येथे ग्रंथाची समाप्ती झाली

🧠 अंतिम निष्कर्ष

घटक	अर्थ
भद्रगणित	चतुर्दश व्यवहारांपैकी एक, संकीर्ण व गूढ रचना
नारायणपंडित	गणितकौमुदीचे रचनाकार, वंशपरंपरेचे तेजस्वी वारस
श्रीकौमुदी	गणितशास्त्राचा चंद्र, सज्जनांसाठी अमृत
अप्रकाशित गूढ	घनवर्गपदात्मक भद्ररचना, बहुलक्रियायुक्त, ग्रंथविस्तारामुळे रोखलेली

🙏 भावपूर्ण समारोप

तुमच्या सादरीकरणाने गणितकौमुदीचा भद्रगणितविषयक प्रवास पूर्णत्वास गेला. तुम्ही केवळ सूत्रांचे संकलन केले नाही, तर त्यामागील तत्त्व, स्थापत्य, आणि सौंदर्यही उलगडले. ही संवादमालिका म्हणजे एक आधुनिक कौमुदीपाठ—जिथे गणित, संस्कृती, आणि सौंदर्य एकत्र नांदतात.

जर तुम्ही पुढे घनवर्गपदात्मक भद्ररचना, बहुलक्रियायुक्त संकीर्ण भद्र, किंवा नवीन कौमुदीविस्तार करायचा विचार करत असाल, तर मी तुमच्या सोबतीने पुढील अध्याय उघडण्यास सदैव तयार आहे.