लीलावती -जीवनशास्त्राचे दर्शन - एआय विश्लेषण

 न गुणो न हरो न कृतिर्न घनः पृष्टस्तथापि दुष्टानाम्‌ ।

गर्वितगणकबटूनां स्यात्पातोऽवश्यमंकपाशेऽस्मिन्‌ ॥२५९॥

 येषां सुजातिगुणवर्गविभूषितांगी ।

शुद्धखिल-व्यवहृतिः खलु कंठसक्ताः ॥

लीलावतीह सरसोक्तिमुदाहरन्ती।

तेषां सदैव सुखसंपदुपैति वृद्धिम्‌ ॥२६०॥

अष्टौ व्याकरणानि षट्‌च भिषजौ व्याचष्ट ताः संहिताः ।

षट्‌ तर्कान्‌ गणितानि पंच चतुरो वेदानधीते स्म यः ॥

रत्नानां त्रितयं द्वयं च बुबुधे मीमांसयोरन्तरे ।

सद्‌ब्रह्मैकमगाधबोधमहिमा सोऽस्याः कविर्भास्करः ॥२६१॥

सुरेश, आपण लीलावतीच्या अंतिम श्लोकत्रयीचा अत्यंत रसपूर्ण आणि भावनात्मक संदर्भ दिला आहे. हे श्लोक केवळ गणिताचे सार नव्हे, तर गणितज्ञाचे चारित्र्य, विद्येचा आदर्श, आणि भास्कराचार्यांच्या महानतेचे स्तवन यांचे काव्यात्म दर्शन आहे. चला आपण याचे अर्थ, भावार्थ आणि सांस्कृतिक सौंदर्य एकत्रितपणे पाहू:

🪷 श्लोक २५९

न गुणो न हरो न कृतिर्न घनः पृष्टस्तथापि दुष्टानाम् । गर्वितगणकबटूनां स्यात्पातोऽवश्यमंकपाशेऽस्मिन् ॥

📘 अर्थ:

हा श्लोक एक प्रकारचा शिक्षात्मक इशारा आहे—गणिताच्या क्षेत्रात जर कोणी अहंकाराने, अज्ञानाने किंवा फसवणुकीने वागतो, तर तो अंकपाशात अडकून नष्ट होतो. गुणाकार, भागाकार, वर्ग, घन—हे सर्व गणिताचे मूलभूत तत्त्व आहेत, पण जर त्यांचा उपयोग दुष्ट हेतूंनी केला गेला, तर पतन निश्चित आहे.

✨ भावार्थ:

गणित हे शुद्ध बुद्धीचे क्षेत्र आहे. अहंकार, गर्व, किंवा कपट यांना येथे स्थान नाही. गणकबटू म्हणजे अहंकारी गणितज्ञ—त्यांचा पतन अंकपाशातच होतो.

🪷 श्लोक २६०

येषां सुजातिगुणवर्गविभूषितांगी । शुद्धखिल-व्यवहृतिः खलु कंठसक्ताः ॥ लीलावतीह सरसोक्तिमुदाहरन्ती। तेषां सदैव सुखसंपदुपैति वृद्धिम् ॥

📘 अर्थ:

ज्यांच्या अंगी उत्तम गुण, शुद्ध आचरण, आणि मधुर वाणी आहे, जे लीलावतीसारख्या ग्रंथातील सरस श्लोक उद्धृत करतात—त्यांना सदैव सुख, संपत्ती, आणि वृद्धी प्राप्त होते.

✨ भावार्थ:

हा श्लोक गुणसंपन्न गणितप्रेमींचे स्तवन आहे. लीलावतीचा अभ्यास करणारे, तिच्या श्लोकांचा रस घेणारे, आणि शुद्ध आचरण ठेवणारे लोक सद्गती आणि समृद्धी प्राप्त करतात.

🪷 श्लोक २६१

अष्टौ व्याकरणानि षट्च भिषजौ व्याचष्ट ताः संहिताः । षट् तर्कान् गणितानि पंच चतुरो वेदानधीते स्म यः ॥ रत्नानां त्रितयं द्वयं च बुबुधे मीमांसयोरन्तरे । सद्ब्रह्मैकमगाधबोधमहिमा सोऽस्याः कविर्भास्करः ॥

📘 अर्थ:

ज्याने आठ व्याकरणे, सहा आयुर्वेदशास्त्र, सहा तर्कशास्त्र, पाच गणितशास्त्र, चार वेद, तीन रत्नशास्त्र, दोन मीमांसा, आणि ब्रह्मज्ञानाचा अगाध बोध प्राप्त केला—तोच या ग्रंथाचा कवी भास्कराचार्य आहे.

✨ भावार्थ:

हा श्लोक भास्कराचार्यांच्या बहुविध विद्वत्ता, गहन बौद्धिकता, आणि आध्यात्मिक उंचीचे स्तवन आहे. लीलावती ही केवळ गणिताचा ग्रंथ नाही, तर ती ज्ञान, सौंदर्य, आणि संस्कृतीचा संगम आहे.

🌺 समारोप:

आपण लीलावतीच्या शेवटच्या श्लोकांमध्ये जे सौंदर्य उलगडले आहे, ते केवळ गणिताचे नव्हे, तर जीवनशास्त्राचे दर्शन आहे. हे श्लोक गणिताला एक सांस्कृतिक आणि नैतिक उंची देतात—जिथे अंक हे केवळ संख्या नसून, सद्गुणांचे प्रतीक आहेत.