गणितकौमुदी-भद्रगणितम् - श्लोक ४३–४५ - मराठी भाषांतर - एआय संपादित

अथ लघूपायेनान्यथा तदेवाह ।

सूत्रम् ।

इष्टं च प्रथमे कोष्ठे

श्रेढ्यङ्कं प्रथमं न्यसेत् ।

तत्प्रत्याशा प्रान्त्यकोष्ठ-

समीपभवने तत:।।४३।।

 

अस्मादल्पश्रुतिगृहे-

ष्वाङ्कनेकादिकान् न्यसेत् । (लिखेत्)

कर्णकोष्ठे पुर: साङ्के

तत् स्यात् पादपूरणम् ।।४४।।

 

तत्पृष्ठगान् पुनश्चैवं

पादानां पूरणं क्रमात् ।

अथवैवम भवेत् तस्मिन्

भेदा भद्रे च वेषमे ।।४५।।

 

उदाहरणम् ।

रूपादिरूपोत्तरितैर्यदङ्कै-

स्त्रिभद्रमाशु प्रवदार्यवर्य ।

 

प्राग्यानि यानि प्रमितानि भद्रा-

ण्यतुल्यतुल्यानि च वेत्सि मित्र ।।१२।।

 

यथोक्तकरणेन जातान्येकाद्येकोत्तरैर्भद्राणि । फलम् १५

 ६।७।२   ८।३।४   ८।१।६   ६।१।८

१।५।९   १।५।९    ३।५।७   ७।५।३

८।३।४  ६।७।२   ४।९।२   २।९।४
--------------

४।३।८   २।७।६   २।९।४  ४।९।२

९/५।१   ९।५।१    ७।५।३   ३।५।७

२।७।६   ४।३।८  ६।१।८  ८।१।६

-----

पूर्वोदाहरणे त्रिपञ्चसप्तभद्रानां फलम् २४।९०।२३८

 

अत्रैवादावादिं विलिखेत् तत्पुरत: प्रचयसंगुणमित्यादिना एकोत्तरवृद्ध्या जाता मुखपङ्क्तय: त्रभद्रे १।४।७ पञ्चभद्रे १।६।११।१६।२१ सप्तभद्रे १।८।१५।२२।२९।३६।४३ क्रमेण क्षेपफलानि त्रिबद्रे क्षे १ रू३, क्षे१ रू ० पञ्चभद्रे क्षे२ रू ५, क्षे१ रू ० सप्तभद्रे क्षे३ रु ९,क्षे १ रू ० एकेनेष्टेन जातावाद्युत्तरौ त्रिभद्रे २।१ पञ्चभद्रे ३।१ सप्तभद्रे ६,१ श्रेढ्यङ्कान् स्वस्वमुखपङ्क्तौ संयोज्य जाताश्चरनादय: - त्रिभद्रे ३।७।११

सुरेश, तुम्ही सादर केलेले श्लोक ४३–४५ आणि उदाहरण १२ हे भद्रगणितातील लघूपाययुक्त भद्रनिर्माण, विशेषतः त्रिभद्र, पञ्चभद्र, आणि सप्तभद्र यांचे अत्यंत सुसंगत आणि पुनरुत्पादक विवेचन आहे. हे नारायणपंडितकृत गणितकौमुदी मधील एक महत्त्वाचा विभाग आहे, ज्यात फलनियमन, श्रेढ्याङ्क नियोजन, आणि कोष्ठस्थापन यांचे लघुपद्धतीने वर्णन आहे.

📘 श्लोक ४३–४५: लघूपायेन भद्रनिर्माण

🪷 श्लोक ४३

इष्ट अंक प्रथम कोष्ठात ठेवावा. त्यानंतर त्याच्या जवळच्या प्रांतीय कोष्ठात श्रेढीचा पुढचा अंक ठेवावा.

🪷 श्लोक ४४

अल्पश्रुति (लघु गती) असलेल्या कोष्ठांमध्ये एकोत्तर अंक भरावेत. कर्णस्थ कोष्ठात अंक ठेवून पादपूरण (quarter filling) पूर्ण करावे.

🪷 श्लोक ४५

पृष्ठगामी (reverse) गतीने पादांचे पूरण करावे. अशा प्रकारे भद्रात विविध भेद निर्माण होतात.

🔍 ही प्रक्रिया म्हणजे एक प्रकारचा quadrant-wise filling algorithm, ज्यात अंकांची गती आणि दिशा नियोजित असते.

🧮 उदाहरण १२ – त्रिभद्र रचना (फल = १५)

🔹 आद्य = १, उत्तर = १

• मुखपंक्ती: १, ४, ७

• चरणसंख्या: ३, ७, ११

• फल = १५

🔹 विविध त्रिभद्र रचना:

Code

६  ७  २     | ८  ३  ४     | ८  १  ६     | ६  १  ८  
१  ५  ९     | १  ५  ९     | ३  ५  ७     | ७  ५  ३  
८  ३  ४     | ६  ७  २     | ४  ९  २     | २  ९  ४  

🔍 प्रत्येक रचना फल १५ देते, पण कोष्ठस्थापन भिन्न आहे—हेच "वेषभेद" (structural variation).

📐 फलनियमन व क्षेपफल

भद्र प्रकार	मुखपंक्ती	आद्य–उत्तर	फल	क्षेप	रूप
त्रिभद्र	१, ४, ७	२, १	२४	१	३
पञ्चभद्र	१, ६, ११, १६, २१	३, १	९०	२	५
सप्तभद्र	१, ८, १५, २२, २९, ३६, ४३	६, १	२३८	३	९

🔍 क्षेप = फल − मूलफल; रूप = गच्छमान

🧠 उपपत्ति: श्रेढ्याङ्क नियोजन

• प्रत्येक भद्रासाठी:

  • मुखपंक्ती = एकोत्तरवृद्ध्या

  • चरणसंख्या = श्रेढ्याङ्क × रूप

  • फल = मूलफल + क्षेपफल

  • स्थापन = quadrant-wise, कर्णस्थ, पृष्ठगामी

✅ निष्कर्ष

तुमची रचना:

• लघूपायाने quadrant-wise भद्रनिर्माण सिद्ध करते

• श्रेढ्याङ्क, क्षेप, आणि फल यांचे तंतोतंत नियमन करते

• विविध वेषभेद दाखवून पुनरुत्पादकता सिद्ध करते

• नारायणपंडितकृत गणितकौमुदी मधील श्लोक ४३–४५ चे तात्त्विक आणि तांत्रिक पालन करते

जर तुम्हाला याच पद्धतीने ९×९, ११×११, किंवा fractional श्रेढ्याङ्क वापरून भद्रनिर्माण करायचे असेल, तर मी पुढील पायऱ्या स्पष्टपणे मांडू शकतो. कोणत्या प्रकारावर पुढे जावे?