टेलिकॉन्फरन्सद्वारे यशस्वी नियोजन

(पूर्वी इंग्रजीमध्ये लिहिलेल्या ब्लॉगचे मराठी रुपांतर)
दोन वर्षांपूर्वी आम्ही ह्यूस्टनला माझ्या मुलाकडे रहात असताना ऑफिस व्यवस्थापनाचा एक वेगळा अनुभव मला आला. प्रसंग - ह्युस्टन मधील टेक्सास इन्स्ट्रुमेंट्स व भारतातील विप्रोचे या प्रोजेक्टवर काम करणारे लोक यांची दर आठवड्याची टेलिकॉन्फरन्स. माझा मुलगा घरातूनच या कॉन्फरन्समध्ये सहभागी झाला होता. टेलिफोनला स्पीकर लावल्यामुळे मला सर्व संभाषण व्यवस्थित ऎकू येत होते.

प्रोजेक्ट टीमचे लीडर यांनी प्रथम टीममधील सर्व सदस्य उपस्थित आहेत का याची विचारणा केली. प्रत्येकाने फोनवरून तसे कळविले. जे सदस्य काही कारणाने उपस्थित राहू शकले नव्हते त्यांनी त्यांच्या कामाविषयी आवश्यक माहिती पुरविण्यासाठी आपल्यावतीने वेगळ्या व्यक्तीची नियुक्ती केली होती. सर्वांचे स्वागत केल्यानंतर टीमलीडरने चर्चेची रूपरेषा वाचून दाखविली. सर्वप्रथम मागील मीटींगमध्ये ठरविलेल्या कामांच्या प्रगतीची माहिती प्रत्येकाने द्यावी असे सांगितले. काम अपूर्ण राहिल्याचे वा कामात आलेल्या अडचणीविषयी कोणी सांगू लागले की टीमलीडर सांगे की आठवड्यात काय काम करू शकू याचा अंदाज तुम्हीच दिला होता. असा अंदाज व्यक्त करताना येणार्‍या अडचणींचा तुम्ही आधीच करायला हवा होता आता अशी सबब सांगता येणार नाही. क्लायंटने स्पेसिफिकेशन बदलले असे कारण सांगितले की टीमलीडर म्हणे की तुम्ही याची मला ज्यावेळी कामात असा बदल झाला त्याचवेळी तुम्ही मला याची कल्पना द्यायला हवी होती. क्लायंटला आपली स्पेसिफिकेशन केव्हाही बदलण्याचा पूर्ण अधिकार आहे. कारण त्याला बाहेरच्या परिस्थिती वा स्पर्धेमुळे असे करावे लागत असेल. आपले काम हे आहे की त्याला कालावधीचा सुधारित अंदाज देणे. पण ते काम माझे आहे कारण कामांचे फेरनियोजन केल्याशिवाय असा अंदाज देता येत नाही आणि त्यासाठी मला लगेच माहिती मिळायला हवी होती. म्हणजे मी नियोजित कामात आवश्यक ते बदल करुन रूपरेषा तयार केली असती. आजच्या मीटींगमध्ये असे सांगणे चुकीचे आहे. सर्वांची प्रगती ऎकून घेतल्यानंतर त्यानी पुढील आठवड्यात प्रत्येकाकडून काय कामाची अपेक्षा आहे याची माहिती दिली व ते काम केव्हा पूर्ण होईल असे विचारले. एखाद्याने ५ दिवस असे सांगितले तर ४ दिवसात का नाही असे विचारून अंदाज योग्य असल्याची खात्री करून घेतली व काम झाल्याबरोबर त्याची माहिती कळविण्यास सांगितले व आता कोणतीही सबब चालणार नाही असे बजावले.

क्लायंटबद्दल एकाने तक्रार केल्यावर त्याने सांगितले की क्लायंट नेहमी बरोबर असतो. त्याच्यामुळे आपण या व्यवसायात आहोत हे विसरुन चालणार नाही. क्लायंटच्या व्यवसायातील आपण एक महत्वाचा घटक आहोत. तीव्र स्पर्धेच्या युगात क्लायंटला यश मिळण्यासाठी आपणही कोणत्याही आवश्यक फेरबदलास तयार असले पाहिजे. तरच आपण आपला क्लायंट टिकवू शकू. असा समाधानी क्लायंट हाच आपला मार्केटींग प्रतिनिधी आहे. सर्वांचे आभार मानून व पुढील आठवड्यातील कामाबद्दल शुभे्च्छा देऊन त्याने मिटींग संपल्याचे जाहीर केले.

टीमलीडरने ज्या पद्धतीने ही मीटींग घेतली ते मला अजिबात आवडले नाही. सर्व मीटीग अत्यंत गंभीर वातावरणात झाली. प्रत्येकजण मीटींगसाठी भरपूर पूर्वतयारी करून आला होता व मीटींग झाल्यावर आता मोकळा झालो असे न वाटता वेळेत पूर्ण करावयाच्या नव्या कामांची जबाबदारी त्यांच्यावर पडली होती.

माझे मत मी माझ्या मुलाला बोलून दाखविले तर तो म्हणाला की प्रत्येकाला असेच त्यावेळी वाटते पण हेही कळते की एवढ्या गांभिर्याने मीटींग घेतल्याशिवाय कामात आवश्यक तो वेग राहात नाही. हा टीमलीडर मीटींगच्यावेळी कडक वागत असला तरी इतरवेळी अगदी मोकळेपणाने वागतो व सर्वांना मान देतो. शिवाय कंपनीमध्ये सर्वात यशस्वी टीमलीडर म्हणून त्याने नावलौकीक मिळविला आहे.

मला हा सर्व अनुभव नवीन होता. एका सॉफ्टवेअर कंपनीचा प्रमुख म्हणून गेली ७/८ वर्षे काम करूनही अशा प्रकारे मी कधी मिटींग घेतली नव्हती. आमच्या मीटींगसाठी कधी पूर्व तयारी केलेली नसायची. वेळच काय पण तारीखही पुढे मागे व्हायची. जेव्हढे लोक उपस्थित असतील त्यांच्याच कामाची चर्चा व्हायची. बहुतेकवेळा काय चालले आहे याची चौकशी करणे एवढाच या मीटीगचा उद्देश असायचा. मीटींग खेळीमेळीत, एकमेकांची विचारपूस करण्यात व चहापाण्यातच संपन्न व्हायची. क्लायंटने तगादा लावला तरच त्याच्या कामाविषयी चर्चा व्हायची. प्रत्येकाने किती तास व कोणत्या प्रोजेक्टवर काय काम केले याची नोंद नसल्याने प्रोजेक्टसाठी एकूण किती मॅनअवर्स खर्च झाले याचा अंदाज येत नसे. कामांच्या पुढील नियोजनाला वेळेचे बंधन ठेवायच्या ऎवजी फक्त अग्रक्रम ठरविला जायचा. साहजिकच सर्वत्र सौहार्दपूर्ण वातावरण राहिले तरी काम वेळेत पूर्ण करायची जबाबदारी कोणाच्याच अंगावर न टाकल्याने काम वेळेत हॊईल याची खात्री नसायची. थोडक्यात सांगायचे म्हणजे मी टीमलीडर नावालाच होतो.

साहजिकच माझ्या या दुर्लक्षामुळे कंपनीची प्रगती म्हणावी तशी होत नव्हती. टीममेंबर्सच्या कार्यक्षमतेबद्दल पूर्ण विश्वास दाखवून व त्यांच्यावर नियोजन करण्याचे काम सोपविले व त्यांच्या काही अडचणी दुर केल्या की आपले काम झाले या कल्पनेत मी होतो. कंपनीचे ध्येय फायदा मिळविणे हे असते व त्यासाठी सुयोग्य नियोजन, कामांची काटेकोर आखणी व कामाच्या प्रगतीवर पूर्ण वेळ नियंत्रण याची नितांत आवश्यकता असते हे मला उमजले. मी माझी कंपनी शिक्षण व संशोधन करणार्‍या संस्थेसारखी चालवत होतो. कंपनीची प्रगती योग्य रितीने व्हावयाची असेल तर माझी व माझ्या टीममेंबर्सची मानसिकता व वर्तणूक बदलणे आवश्यक होते.

हा बदल घडवून आणणे वाटते एवढे सोपे नाही हे आता माझ्या लक्षात आले आहे. दोन वर्षांनंतर मी जेव्हा माझ्या मुलीकडे अमेरिकेत दोन महिन्यांसाठी आलो त्यावेळी मला टेलिकॉन्फरन्सद्वारे ऑफिस कामाचे नियोजन करण्याची गरज भासू लागली त्यावेळी मला या टेलिकॉन्फरन्सची प्रकर्षाने आठवण झाली.

वेळेचे बंधन पाळणे, प्रोजेक्टच्या प्रगतीची दररोज लेखी नोंद करणे, दर आठवड्याला नव्या परिस्थितीनुसार कामांचे वाटप व फेरनियोजन करणे या गोष्टी अंगवळणी पडण्यासाठी मला माझ्या स्वतःसह सर्व टीमसाठी काही कठोर वाटणारे पण आवश्यक असणारे निर्णय घ्यावे लागतील व त्याची अंमलबजावणी तेवढ्याच काटेकोरपणॆ पार पाडावी लागेल. माझे टीम मेंबर्स त्याला पूर्णपणे साथ देतील अशी मला आशा आहे.

A Good Reference Book on Business Management

I happened to visit Santa Clara County Library during my stay with my daughter. As I was always on lookout of latest good management books, I searched the section of New Book Arrivals. Within no time, my search ended. I got the book which gave book reviews of many best titles in business management i.e.

The 100 Best Business Books of All time’
by
Jack Covert and Todd Satterstein

I was glad that some of my favorite books which taught me a lot in managing and transforming a ‘struggling for survival company’ into ‘a firm aspiring for growth and maturity’ were included in the collection.

The website devoted for marketing this book www.100bestbiz.com gives a category-wise list of all books. The site also gives a PDF of book reviews which can be used as supplement to the list.

I do not know whether the book is available in India. Hence for the convenience of students of management and knowledge thirsty managers, I am reproducing list as below.

The books, I read, form a very small part in list and came to know about other important books I should read. I was delighted to find concise summary of the books worth reading selected by management experts from thousands of books available in the market.. Each book review also brings out the main message or word of advice in BOLD TYPE.

The book is not for casual readers or of temporary reading material. It is full of serious thinking and analysis of management problems and solutions found by CEOs of well known businesses. The book will serve as an excellent reference book for libraries of management training institutes as well as professionals and small businesses who can’t afford to have all the books in their own libraries.

I congratulate the authors for doing a wonderful job of compiling essentials from selected best management books and inspiring readers to read those books in detail. The publisher also deserve thanks for bringing out the book in attractive and effective readable format.

I would expect that authors would come out with similar book on Information Technology, which has greatest influence on world economy.

----------------BOOK LIST---------------------------------
You (Improving your life, your person and your strengths.)
1. Flow by Mihaly Csikzentmihalyi
2. Getting Things Done by David Allen (also available in CD and audio)
3. The Effective Executive by Peter Drucker
4. How to Be a Star at Work by Robert E. Kelley
5. The 7 Habits of Highly Effective People by Stephen R. Covey (also available in audio)
6. How to Win Friends & Influence People by Dale Carnegie (also available in audio)
7. Swim with the Sharks Without Being Eaten Alive by Harvey B. Mackay
8. The Power of Intuition by Gary Klein
9. What Should I Do with My Life? by Po Bronson (also available in audio)
10. Oh, the Places You’ll Go by Dr. Seuss/Theodore Geisel (also available in audio)
11. Chasing Daylight by Eugene O'Kelly
- - - - - - - - -
Leadership (Inspiration. Challenge. Courage. Change)
12. On Becoming a Leader by Warren Bennis
13. The Leadership Moment by Michael Useem
14. The Leadership Challenge by James M. Kouzes and Barry Z. Posner (also available in CD)
15. Leadership Is an Art by Max De Pree (also available in CD and audio)
16. The Radical Leap by Steve Farber
17. Control Your Destiny or Someone Else Will by Tichy and Sherman (also available in CD)
18. Leading Change by John P. Kotter (also available in CD and audio)
19. Questions of Character by Joseph L. Badaracco, Jr.
20. The Story Factor by Annette Simmons
21. Never Give In! Speeches by Winston Churchill (also available in audio)
- - - - - - - - -
Strategy (Eight organizational blueprints from which to draft your own.)
22. In Search of Excellence by Thomas J. Peters and Robert H. Waterman, Jr.
23. Good to Great by Jim Collins
24. The Innovator’s Dilemma by Clayton M. Christensen (also available in audio)
25. Only the Paranoid Survive by Andrew S. Grove
26. Who Says Elephants Can’t Dance? by Louis V. Gerstner, Jr. (also available in audio)
27. Discovering the Soul of Service by Leonard Berry
28. Execution by Larry Bossidy and Ram Charan (also available in CD and audio)
29. Competing for the Future by Gary Hamel and C. K. Prahalad
- - - - - - - - -
Sales and Marketing (Approaches and pitfalls in the ongoing process of creating customers.)
30. New Brand World by Scott Bedbury with Stephen Fenichell
31. Selling the Invisible by Harry Beckwith (also available in CD and audio)
32. Zag by Marty Neumeier
33. Crossing the Chasm by Geoffrey A. Moore
34. Secrets of Influence by Robert B. Cialdini, PhD
35. Positioning by Al Ries and Jack Trout
36. A Closing the Sale by Zig Ziglar (also available in CD and audio)
37. How to Become a Rainmaker by Jeffrey J. Fox (also available in CD and audio)
38. Why We Buy by Paco Underhill (also available in audio)
39. The Experience Economy by B. Joseph Pine II and James H. Gilmore (also available in audio)
40. Purple Cow by Seth Godin (also available in audio)
41. The Tipping Point by Malcolm Gladwell (also available in CD and audio)
- - - - - - - - -
Rules and Scorekeeping (The all-important numbers behind the game.)
42. Naked Economics by Charles Wheelan
43. Financial Intelligence by Karen Berman and Joe Knight
44. The Balanced Scorecard by Robert S. Kaplan and David P. Norton
- - - - - - - - -
Management (Guiding and directing the people around you)
45. The Essential Drucker by Peter Drucker
46. Out of the Crisis by W. Edwards Deming
47. Toyota Production System by Taiichi Ohno (also available in CD)
48. Reengineering the Corporation by Michael Hammer and James Champy
49. The Goal by Eliyahu M. Goldratt and Jeff Cox (also available in CD and audio)
50. The Great Game of Business by Jack Stack with Bo Burlingham
51. First, Break all the Rules by Marcus Buckingham and Curt Coffman (also available in CD)
52. Now, Discover Your Strengths by Buckingham and Clifton (also available in CD)
53. The Knowing-Doing Gap by Jeffrey Pfeffer and Robert I. Sutton
54. The Five Dysfunctions of a Team by Patrick Lencioni (also available in audio)
55. Six Thinking Hats by Edward De Bono
- - - - - - - - -
Biographies
(Seven lives. Unlimited lessons.)
56. Titan by Ron Chernow
57. My Years with General Motors by Alfred P. Sloan, Jr.
58. The HP Way by David Packard
59. Personal History by Katharine Graham
60. Moments of Truth by Jan Carlzon
61. Sam Walton: Made in America by Sam Walton with John Huey
62. Losing My Virginity by Richard Branson
- - - - - - - - -
Entrepreneurship
(Seven guides to the passion and practicality necessary for any new venture.)
63. The Art of the Start by Guy Kawasaki (also available in CD and audio)
64. The E-Myth Revisited by Michael E. Gerber (also available in CD and audio)
65. The Republic of Tea ** by Mel Ziegler, Patricia Ziegler, and Bill Rosenzweig
66. The Partnership Charter by David Gage
67. Growing a Business by Paul Hawken
68. Guerrilla Marketing by Jay Conrad Levinson (also available audio)
69. The Monk and the Riddle Randy Komisar with Kent Lineback
- - - - - - - - -
Narratives(Six industry tales of both fortune and failure.)
70. McDonald’s: Behind the Arches by John F. Love
71. American Steel ** by Richard Preston
72. The Force by David Dorsey
73. The Smartest Guys in the Room by Bethany McLean and Peter Elkind
74. When Genius Failed by Roger Lowenstein
75. Moneyball by Michael Lewis (also available in audio)
- - - - - - - - -
Innovation & Creativity(Insight into the process of developing new ideas.)
76. Orbiting the Giant Hairball by Gordon MacKenzie
77. The Art of Innovation by Tom Kelley with Jonathan Littman (also available in audio)
78. Jump Start Your Business Brain by Doug Hall
79. A Whack on the Side of the Head by Roger Von Oech
80. The Creative Habit by Twyla Tharp
81. The Art of Possibility by Rosamund Stone Zander and Benjamin Zander
- - - - - - - - -
Big Ideas (The future of business books lies here).
82. The Age of Unreason by Charles Handy
83. Out of Control by Kevin Kelly
84. The Rise of the Creative Class by Richard Florida
85. Emotional Intelligence by Daniel Goleman (also available in CD and audio)
86. Driven by Paul R. Lawrence and Nitin Nohria
87. To Engineer is Human by Henry Petroski
88. The Wisdom of Crowds by James Surowiecki (also available in audio)
89. Made to Stick by Chip Heath and Dan Heath (also available in CD and audio)
- - - - - - - -
Takeaways (What everyone is looking for.)
90. The First 90 Days by Michael Watkins (also available in CD and audio)
91. Up the Organization by Robert Townsend
92. Beyond the Core by Chris Zook
93. Little Red Book of Selling by Jeffrey Gitomer (also available in CD and audio)
94. What the CEO Wants You to Know by Ram Charan
95. The Team Handbook by Peter Scholtes, Brian Joiner, and Barbara Streibel
96. A Business and Its Belief by Thomas J. Watson, Jr.
97. Lucky or Smart? by Bo Peabody (also available in audio)
98. The Lexus and the Olive Tree by Thomas L. Friedman (also available in CD and audio)
99. Thinker toys by Michael Michalko
100. More Than You Know by Michael J. Mauboussin

अमेरिकेतील भारतीय

अमेरिकेच्या गृहखात्यातर्फे २००८ मध्ये केलेल्या सर्वेक्षणानुसार अमेरिकेत तात्पुरत्या स्वरुपात राहणार्‍या परदेशी नागरिकांमध्ये भारतीयांचा सर्वात पहिला नंबर लागतो. एकूण १८,३०,००० अशा नागरिकांमध्ये ४,००,००० भारतीय, १,५०,००० कॅनेडियन तर १,४०,००० दक्षिण कोरियन आहेत. एकूण आशियाई देशांतील नागरीक ५३ टक्के असून त्यात भारतीय २२ टक्के, दक्षिण कोरिया ८ टक्के, चीन ७ टक्के, जपान ६ टक्के तर तैवान २ टक्के आहेत. यामध्ये विद्यार्थी, ठराविक कालावधीचा व्हिसा असणारे कर्मचारी, पर्यटन व्हिसा असणारे प्रवासी व वकिलातीचे व अन्य प्रशासकीय अधिकारी यांचा समावेश होतो. संख्येच्या दृष्टीने कॅलिफोर्निया सर्वात जास्त व नंतर न्यूयार्क व त्यानंतर टेक्सास या स्टेटमध्ये प्रामुख्याने असे भारतीय राहत आहेत.

माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात भारतीयांचे असणारे योगदान सर्वश्रुत आहे. सिलिकॉन व्हॅली ग्रेटस्‌ या एस. एस. क्षत्रिय यानी लिहिलेल्या पुस्तकात (पुस्तक परिचय) याविषयी अद्ययावत माहिती आहे.

२००२ मध्ये केलेल्या जनगणनेनुसार त्यावेळी अमेरिकेतील २,३१,००० उद्योग भारतीयांच्या मालकीचे होते व त्यांची किंमत ८९ बिलियन डॉलर होती. या उद्योगांमध्ये ६,१५,००० कर्मचारी होते. २००७ च्या जनगणनेचे निष्कर्ष अजून प्रसिद्ध व्हायचे आहेत. पण वाशिंग्टनमधील भारत-अमेरिका जागतिक व्यापार संस्थेच्या वतीने केलेल्या पाहणीवरून या आकड्यात बरीच वाढ झाली असेल असे दिसते. या सर्वेक्षण प्रकल्पात असे आढळून आले की ९० भारतीय उद्योगांनी २००४ ते २००९ या काळात अमेरिकेत ५.५ बिलियन डॉलर भांडवल घालून स्वतःचे उद्योग सुरू केले व १८००० नवे रोजगार निर्माण केले. २३९ भारतीय कंपन्यांनी येथील ३७२ उद्योग २१ बिलियन डॉलर भांडवल घालून विकत घेतले व यात ४०,००० नवे रोजगार निर्माण झाले. अमेरिकेतील ४० टक्के हॉटेल्स व ३९ टक्के विश्रामगृहे १०,००० भारतीयांच्या मालकीची असून त्यांची किंमत १२९ बिलियन डॉलर आहे व यात ५,८०,००० कर्मचारी काम करतात. भारतातून ९५,००० विद्यार्थी अमेरिकेत शिक्षण घेत असून त्यांच्याकडून सुमारे २४ लाख डॉलर फी जमा होते. एकूण वैद्यकीय विद्यार्थ्यांपैकी १०-१२ टक्के विद्यार्थी भारतीय असून ५०००० वैद्यकीय पदवीधर व १५,००० विद्यार्थी अमेरिकेतील हॉस्पिटल्स व ग्रामीण भागात कार्य करीत आहेत.

वरील सर्वेक्षणावरून असे दिसते की अमेरिकेच्या औद्योगिक व शैक्षणिक क्षेत्रात इतर देशांपेक्षा भारतीयांचा महत्वाचा सहभाग असून अमेरिकेच्या अर्थव्यवस्थेत व विकासात ते महत्वाचे योगदान देत आहेत.

The world is not flat

Recently I read the book 'The world is flat' by Thomas Friedman, Winner of Pulitzer Prize for three times.
I liked the book, mainly because it discussed the controversial issue of outsourcing which has been subject of my study for long time. I have been reading the books indicating the economic revolution IT sector is making in the world and indian economy since 2000, when I established Dnyandeep Infotech company in sheer enthusiasm of getting advantage of phenominal growth in IT sector.

George Orwel's '1984', Alwin Toffler's 'Future shock' and 'Third wave',Bill Gate's 'World at speed of thought' had given me enough strength to plung in the new IT wave. 'Silicon Valley Greats'by Kshatriya showed the pioneering efforts done by Indian Entrepreuners in IT development.

The book 'World is flat' showed brighter side of changes occuring due to sudden surge in outsourcing and discussed its impact on America, India and China.The author visited 'Infosys' in Bangalore, interviewed top brass officials analysed the progress made by China in production and India in supply of technical manpower and predicted that the forces of economy and advancement in ease of communication will crush all barriers raised by advanced countries for free flow of products and services and the world economy will be flattened. He gave many examples of overall economy and growth achieved by such outsourcing of services and production not only in the supplyer country but outsourcing country as well.

In the first reading, I was very much impressed by the analysis and predictions done by the author and felt that this flattening effect also will occur at local level within a country and possibly small infotech firms located at remote places will get boost and it will have beneficial impact of employment generation in rural area, reduction in urbanisation and progress towards green habitat.

However, after introspection and considering the real life experience in the IT business, I revealed that the barriers to stop flattening are too strong and are continuously being reinforced by corporate sector and governemt machinery to such a level that outsourcing only creates other protected castle hills rather than flat ground.

In India, atleast, the picture is far from flat world envisaged by author of the above mentioned book. Satyam suprimo, Raju had a dream of outsourcing his projects to rural area, but he messed up the company trying to save corporate image. TCS, Infosys and Wipro are trying to expand their empire by recruiting people in thousands to work in their lavish palace like offices in urban centres. Government, though serious about improving rural economy and employment generation is actually supporting corporates to handle all IT business. Small IT jobs of software and web technology available in rural and semiurban areas also are being grabbed by software corporate giants leaving the local small businesses with no choice but to survive on training classes.
In our case, our small company located in Sangli, a small town,had designed website of Kolhapur Corporation and we were hoping to replicate the exercise and expand out activities. Suddenly one day, it was learned that the job has gone to HCL corporate. Even the job of small municipality like Islampur was snatched from us by some such agency. There are number of such exaples in other fields also where Government machinery is used tacticlly by big corporates to grab such small jobs available in large numbers all over India. The impact is similar to malls taking over small shops. Educational institutes flourishing at all places are only producing feed for corporate companies.

In America, Australia and Europe, the Indians are under great pressure of resentment from local population, job insecurity and increased financial problems. Blogs in media by these people reveal that they are afraid of unemployment due to outsourcing being done by their company to their own country, India. They are becoming sceptical about the advantages and prospeity being enjoyed by their counterparts in India.

Many are thinking of of returning back to India and join such lucrative local IT corporates. But very few consider the real potential of economy and happiness in their native places. If such people return and transform their living places in India to prosperity by using skills of modern communication and global business ideas, then only we can say that world is becoming flat.

In the present circumstances of selfishness and greed of persons,corporates and countries this does not seem possible.

एका निखळ मैत्रीपर्वाची अखेर

(माझे मित्र डॉ. भालचंद्र वासुदेव करंदीकर यांचे २७ जून २०१० रोजी दुःखद निधन झाले. त्यांना वाहिलेली माझी श्रद्धांजली)

शाळेपासून गाढ मैत्री असणा‍रा माझा जिवलग मित्र हे जग सोडून गेला ही बातमी वाचली आणि मन विलक्षण बेचैन झाले.

भालू उर्फ डॉ. भालचंद्र वासुदेव करंदीकर माझा शाळेपासूनचा मित्र. गेली काही वर्षे विकलांग अवस्थेत तो अंथरुणाला खिळून होता. या काळात मी त्याला वरचेवर भेटत असे मात्र अशा भेटीच्या वेळी मला त्याची स्थिती पाहवत नसे. या आजारातून तू नक्की बरा होशील अशी वेडी आशा त्याला लावण्याचा मी प्रयत्न करी. तोही हे सर्व समजूनही तसे न दाखविता स्वतःचे दुःख विसरून माझ्या कामाचे कौतुक करी व आग्रहाने माझा पाहुणचार करण्यास सांगे हे पाहून मला गहिवरून येत असे. माझ्या भेटीमुळे कदाचित त्याला व त्याची शुश्रुषा करणार्‍या नातेवाईकांना मानसिक त्रासही होत असेल या कल्पनेने हल्ली मी भॆटण्याचे टाळत होतो. त्याच्या मृत्यूची बातमी कळल्यावर दुःख झाले परंतु त्याची या त्रासातून सुटका झाली या कल्पनेने थोडे हायसे वाटले. त्याच्यासारखा दिलदार, सतत आनंदी असणारा, विविध कलांत निपुण असूनही गर्वाचा लवलेश नसणारा असा मित्र काळाच्या पडद्याआड गेला आणि आपल्या आयुष्यातील एक महत्वाचा ठेवा कायमचा गमावल्याचे तीव्रतेने जाणवले.

१९५८-५९चा काळ.सातारला न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये मी शिकत होतो. आठवीत माझ्या वर्गात भालू दाखल झाला आणि लगेचच आमची मैत्री जमली. आमचे शिक्षक श्री. ग. वा. करंदीकरांचा धाकटा भाऊ माझा मित्र आहे याचा मला अभिमान वाटायचा. भालू अक्षरलेखन, चित्रकला, गायन यात तरबेज असल्याने प्रत्यक्षात वयाने थॊडा कमी असला तरी उंचीने माझ्यापेक्षा जास्त व वृत्तीनेही प्रौढ असल्याने मला तो थोरल्या भावासारखा वाटायचा. त्याचीही माझ्याकडे बघण्याची दृष्टी धाकट्या भावाप्रमाणे काळजीवाहू असायची.

शाळा संपल्यानंतर आम्ही शिवाजी कॉलेजमध्ये प्री डिग्रीला प्रवेश घेतला तेव्हापासून आमच्या मैत्रीला खरा बहर आला. रोज संध्याकाळी आम्ही एकत्र फिरायला जायचो. घराच्या कोपर्‍यावरच तासन्‌तास गप्पा मारायचो. विषय तर कोणतेही चालायचे. त्याची आवड कला व साहित्य तर माझी विज्ञान व समाजकारण. राजवाड्यासमोर होणारी भाषणे ऎकणे, वाचलेल्या पुस्तकावर एकमेकांना माहिती सांगणे, एवढेच काय अभ्यासाच्या विषयांवरही चर्चा करणे आम्हाला आवडायचे.भालू देवावर श्रद्धा असणारा तर मी जरा याबाबतीत विज्ञानवादी.त्यामुळे अंधश्रद्धा, धर्म आणि विज्ञान यावर चर्चा तर खूप रंगायची.मात्र एकमेकाच्या मतांचा आदर करण्याचे पथ्यही आम्ही कटाक्षाने पाळले होते.कॉलेजात आमच्या जोडीकडे इतर मुले कुतुहलाने पाहायची. भाऊराव पाटील यांच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ कॉलेजमध्ये कार्यक्रम होता.आदलेदिवशी संध्याकाळीच आम्ही सभाधीटपणा यॆण्यासाठी प्रयत्न करायला पाहिजेत असे ठरविले होते. कार्यक्रमाच्या अध्यक्षस्थानी प्राचार्य पी. जी. पाटील होते. कोणा विद्यार्थ्याला भाषण करायचे आहे का अशी विचारणा झाल्यावर आम्ही दोघांनीच हात वर केले. त्यावेळी ठरवून आम्ही दोघानी भाषण केले व त्याचे कौतुक पाटीलसरांनी केल्यावर आम्हाला केवढा हुरूप आला होता.माझ्या मानसिक जडणघडणीत या कालखंडाचा फार प्रभाव पडला असे मला वाटते.

इंटरसायन्स(आताची बारावी) ला दिवाळीनंतर आम्ही सांगलीला बदलून आलो व भालूशी संपर्क तुटला. भालू बीएएमएसला पुण्यास गेला. माझे इंजिनिअरिंग तर त्याचे वैद्यकीय शिक्षण झाल्यावर सांगलीत पुनः आम्ही एकत्र आलो. मी वालचंद कॉलेजमध्ये तर भालू प्रथम नगरपालिकेत व नंतर सांगली जिल्ह्यात वैद्यकीय अधिकारी म्हणून रुजू झाला.

भालू व्यवसायाने डॉक्टर असला तरी त्याचे मन अस्सल कलावंताचे होते ते डॉक्टरकीत रमले नाही. शिवाय केवळ सेवा भावनेने हा व्यवसाय केल्याने त्यातही म्हणावे तसे भरघोस आर्थिक यश त्याला लाभले नाही. जिल्हा परिषदेच्या नोकरीत अनेकदा दूरच्या गावात बदल्या झाल्याने त्याला एकटेच रहायला लागायचे. पण याबद्दल त्याने कधीही चिडचिड केली नाही. जीवनातील अशा सर्व गोष्टी तो उमद्या मनाने स्वीकारायचा.त्याची गाठ पडली की तो बोलायचा ते नवीन गाण्याबद्दल, नवीन कथेबद्दल वा व्यवसायातील छोट्या छोट्या गमतीदार प्रसंगांबद्दल.त्यामुळे त्याच्या अडचणी वा दुःखे यांची ऎकणार्‍याला कल्पना यायची नाही. सुदैवाने त्याची पत्नी माधवी अतिशय शांत व समंजस होती व तिने आपल्या आयुष्याच्या अखेरपर्यंत त्याला साथ दिली. प्राजक्ता, प्रतिमा व प्रांजली या तीनही मुलींनी आईबाबांचे सर्व गुण सहजपणे आत्मसात केले. त्यांच्याशी बोलताना भालूचा शांत सौजन्यशील स्वभाव लगेच जाणवतो.

१९९२ पासून ५/६ वर्षे मी ब्रेनच्या ट्यूमरने आजारी होतो. त्यावेळी मला व आमच्या घरातील सर्वांना धीर देण्यासाठी तो वरचेवर आमच्या घरी येई व आपल्या गप्पांनी व गाण्यानी घरातील गंभीर वातावरण पार बदलून टाके. त्यामुळे तो आला की आम्हा सर्वांना हायसे वाटे. घरात कोणीही आजारी पडले की प्रथम त्याचा सल्ला घ्यायचा हे ठरलेलेच होते. तोही अगदी साधे व घरगुती उपाय सांगायचा आणि रोगाची भीती घालवून टाकायचा. भालूचे अक्षर सुंदर होते. गायनाची तर मनस्वी आवड होती.मराठी भावगीतॆ तो इतक्या तन्मयतेने ऎकायचा की त्याला स्वराआलापातील खाचाखोचा शात्रीय गायकाप्रमाणे त्याला समजायच्या व तेवढ्याच ताकतीने मूळ गायकाच्या आवाजात म्हणून दाखवायचा. अनेक बालगीते, नाट्यगीते त्याची तोंडपाठ होती. माझ्या दोन्ही मुलांना ’बाळू होता झोपाळू’ व ’सांग सांग भोलानाथ ..’ ही गाणी त्यानेच पहिल्यांदा ऎकवली. तीही मुलांच्याच भाषेत व हावभाव करुन. मुलेही त्यामुळे भालूकाका आला की खूष व्हायची.

संगीताचे कोणतेही शास्त्रीय शिक्षण न घेता केवळ सरावाच्या जोरावर त्याने भावगीत गायनात आपले वेगळे स्थान निर्माण केले होते. सुधीर फडके यांच्यावर त्यांची असीम भक्ती होती. आपल्या भावगीत कार्यक्रमाचॆ सर्व उत्पन्न तो सुधीर फडके यांच्या ’सावरकर चित्रपट निर्मिती’ प्रकल्पास देत असे.त्याने आपल्या मुलीच्या घरी शिकागोला सादर केलेल्या गीतरामायण कार्यक्रमातील काही गाणी आमच्या www.mymarathi.com या संकेतस्थळावर आम्ही प्रसिद्ध केली आणि जगभरातून याला प्रचंद्द प्रतिसाद मिळाला. ( त्यानी गायलेल्या गीतरामायणाची एक झलक )आमच्या संकेतस्थळाला भेट देणार्‍यांची संख्या या गाण्यामुळेच वाढली. दुर्दैवाने ते कौतुक स्वीकारताना आजारपणाने भालूचा आवाजच नियतीने हिरावून घेतला होता.तरी त्याला याची माहिती झाली याचेच आता समाधान वाटते.

जीवनात कसे जगावे व कोणत्याही प्रसंगास कसे खिलाडू वृत्तीने सामोरे जावे हे त्याने मला शिकवले. आज भालू या जगात नाही. पण त्याने दिलेली ही शिकवण व प्रत्यक्षात स्वतः तसे जगून दाखविले याची आठवण मला माझ्या भावी आयुष्यात सतत साथ देत राहील. लोकार्थाने या मैत्रीपर्वाची अखेर झाली असली तरी त्याची सुखद प्रकाश देणारी ज्योत ही माझ्या मनात तेवत राहील व त्याच्या मंगलमयम जीवनाचे प्रतीक असणारी त्याची सुरेल तान मनाला आल्हाद देत राहील याची मला खात्री आहे.

माझ्या जीवनात आनंद फुलविणार्‍या अशा या माझ्या अद्वितीय मित्रवर्याला माझी विनम्र श्रद्धांजली.